ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ - ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2021-2022

ΑΚΛ 601: Κλασική Τέχνη (Γενική επισκόπηση)

Αντικείμενο του μαθήματος αποτελεί η τέχνη και ο υλικός πολιτισμός της κλασικής περιόδου εν γένει. Ειδικότερα, εξετάζονται αντιπροσωπευτικά έργα αρχιτεκτονικής, γλυπτικής, αγγειογραφίας, μεγάλης ζωγραφικής, πηλοπλαστικής και μεταλλοτεχνίας από το 480 ως το 336 π.Χ. Παράλληλα με τη μελέτη και το σχολιασμό των αρχαιολογικών καταλοίπων και των τεχνέργων της κλασικής περιόδου συνεξετάζονται κείμενα της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας σε μια προσπάθεια να αναζητηθούν πληροφορίες για τις ιστορικές, κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτικές συνθήκες της εποχής.

Ο στόχος του μαθήματος είναι, εκτός από την εξοικείωση με τα μνημεία της κλασικής περιόδου, οι φοιτητές του 4ου εξαμήνου Αρχαιολογικής κατεύθυνσης να ασκηθούν στη χρήση των αρχαιολογικών δεδομένων ως εργαλείων μελέτης της σύγχρονης κοινωνίας και να προσεγγίσουν θεωρητικά ζητήματα ερμηνείας του φαινομένου του κλασικού, μέσα από την παρουσίαση της βασικής και ειδικής βιβλιογραφίας

Ενότητες του μαθήματος

1. Χρονικά όρια-περίοδοι της τέχνης. Ορολογία. Η έννοια του Κλασικού. Ιστορία του όρου και της έρευνας. Βιβλιογραφία. Η ακτινοβολία της κλασικής τέχνης στα νεότερα χρόνια και η πρόσληψη της κλασικής αρχαιότητας.

2. Αυστηρός ρυθμός: χρονικά όρια, περιεχόμενο του όρου, αντιπροσωπευτικά έργα. Η Αθήνα μετά τους Περσικούς πολέμους: Τα αναθήματα της πόλης στα μεγάλα ιερά.

3. Ολυμπία. Ο ναός του Δία, τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, το κείμενο του Παυσανία. Απόλυτη και σχετική χρονολόγηση.

4. Η ιστορία του Παρθενώνα. Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά.

5. Η περίοδος του Πελοποννησιακού πολέμου: Ο πλούσιος ρυθμός. Η κλασική τέχνη εκτός Αττικής.

6. Ταφικά μνημεία: Ιδιωτικοί τάφοι. Το Δημόσιον σήμα και οι νεκροί των πολέμων.

7. Οι γλύπτες και τα σωζόμενα έργα τους. Οι γραπτές μαρτυρίες. Πρωτότυπα και αντίγραφα έργα. Η τέχνη του αναγλύφου. Το πορτρέτο.

8. Η Μεγάλη Ζωγραφική: γραπτές πηγές – σωζόμενα μνημεία.

9. Κεραμική- Αγγειογραφία: τεχνικές, σχήματα, χρήση και εμπόριο των αγγείων.

10. Αγγειογραφία. Ονόματα αγγειοπλαστών και αγγειογράφων. Εικονογραφικά θέματα: η σχέση τους με τη ζωγραφική και τη γλυπτική.

11. Οικιστική οργάνωση των πόλεων. Το Ιπποδάμειο σύστημα και το αρχαίο ελληνικό σπίτι. 12. Ο 4ος αιώνας. Ο ιωνικός ρυθμός στην Ιωνία τον 4ο αι. π.Χ. Η τέχνη στην υπηρεσία των ηγεμόνων.

Στο μάθημα εντάσσεται τρίωρη εκπαιδευτική άσκηση στο Μουσείο Εκμαγείων όπως και μια εκπαιδευτική επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων.

Οι εξετάσεις είναι γραπτές, σύμφωνα με το πρόγραμμα του τμήματος. Παρέχεται η δυνατότητα εκπόνησης γραπτής εργασίας μικρής έκτασης (20% τελικής βαθμολογίας)

Προτεινόμενα Συγγράμματα (δωρεάν διάθεση μέσω Ευδόξου)

Βουτυράς Μ., Γουλάκη-Βουτυρά Α., Η αρχαία ελληνική τέχνη και η ακτινοβολία της, Θεσσαλονίκη 2011

Neer, R.T., Τέχνη & αρχαιολογία του ελληνικού κόσμου (μτφρ. Α. Καλλέγια) Αθήνα 2018

Πλάντζος, Δ., Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1100-30 π.Χ., Αθήνα 2016²

Hölscher Τ., Κλασική αρχαιολογία. Βασικές γνώσεις (μτφρ. Π. Παπαγεωργίου), Θεσσαλονίκη 2019²

Γενική βιβλιογραφία (επιλογή)

Boardman J. (επιμ.), The Oxford History of Classical Art, Oxford 1997.

Die griechische Klassik. Idee oder Wirklichkeit. Eine Ausstellung im Martin-Gropius Bau, Berlin, 1.Marz – 2.Juni 2002 und in der Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, Bonn, 5.Juli-6 Oktober 2002, εκδ. Zabern, Mainz 2002 .

Πλάντζος Δ., Οι αρχαιολογίες του κλασικού. Αναθεωρώντας τον εμπειρικό κανόνα, Αθήνα 2014

H Settis S., Το μέλλον του «κλασικού» (μτφρ. Α. Γιακουμακάτος), Αθήνα 2006

Πλαστική

Γιαλούρης N., Αρχαία γλυπτά, στη σειρά: Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994.

Spivey N., Η ελληνική γλυπτική. Αρχαία σημασία, σύγχρονη ανάγνωση (μτφρ. Β. Παπαευθυμίου, Α. Θεοχαράκη), Αθήνα 2004.

Boardman J., Ελληνική πλαστική. Kλασική περίοδος (μτφρ. Δ. Τσουκλίδου), Αθήνα 1993.

Boardman J., Ελληνική πλαστική. Ύστερη κλασική περίοδος και γλυπτική στις υπερπόντιες αποικίες (μτφρ. Α. Καλλεγιά-Γαδ), Αθήνα 1999.

Stewart Α., Greek Sculpture. An Exploration, 1990.

Αρχιτεκτονική

G. Gruben, Ιερά και ναοί των αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Δ. Ακτσελή, Αθήνα 2000. Τουρνικιώτης Π. (επιμ.), Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα Νεότερα χρόνια, Αθήνα 1994 , Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994.

Τουρνικιώτης Π. (επιμ.), Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα Νεότερα χρόνια, Αθήνα 1994.

Jenkins Ι., Greek Architecture and its Sculpture, Cambridge 2006.

Μεταλλοτεχνία

Βοκοτοπούλου Ι., Αργυρά και χάλκινα έργα τέχνης, στη σειρά: Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1997

Κεραμική-Αγγειογραφία

Τιβέριος Μ., Αρχαία Αγγεία, στη σειρά: Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1996

Robertson M., Η τέχνη της αγγειογραφίας στην κλασική Αθήνα (μτφρ. Μ. Καραμπατέα, Μ. Κόμβου), Αθήνα 2001

Μεγάλη Ζωγραφική

Λυδάκης Στ., Αρχαία ελληνική ζωγραφική και οι απηχήσεις της στους νεότερους χρόνους, Αθήνα 2002

Πλάντζος Δ., Η τέχνη της ζωγραφικής στον αρχαιοελληνικό κόσμο, Αθήνα 2018

(Δια)δικτυογραφία

Ίδρυμα Λάτση. Ο Κύκλος των Μουσείων

http://www.latsis-foundation.org/ell/ekpaidefsi-epistimi-politismos/politismos/o-kyklos-ton-mouseion

ΑΚΛ 686: Κεραμεική - Αγγειογραφία (Γενική Επισκόπηση)

Μάθημα γενικού υποβάθρου επιλογής για φοιτητές και των δύο κατευθύνσεων (ιστορίας και αρχαιολογίας)

Σκοπός του μαθήματος είναι η γνώση των σημαντικότερων κέντρων κεραμικής, της τεχνικής κατασκευής και όπτησης των αγγείων, της χρήσης τους και κυρίως η μελέτη του τρόπου διακόσμησης και της εικονογραφίας τους. Οι ανάγκες της κοινωνίας και οι ιστορικές περιστάσεις δημιούργησαν μια πολυμορφία που την παρακολουθούμε στα πάμπολλα κέντρα παραγωγής από τον 11ο αιώνα έως την ελληνιστική περίοδο. Οι φοιτητές, με την ολοκλήρωση του μαθήματος, εξοικειώνονται με τα σχήματα και την πολυμορφία των αγγείων, είναι σε θέση να αναγνωρίζουν και να χρονολογούν ποικίλους τύπους αγγείων, γνωρίζουν τη μεθοδολογία και την ειδική περί του αντικειμένου βιβλιογραφία. Διευρύνουν τις γνώσεις τους για τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων μέσα από τη μελέτη της κεραμικής παραγωγής.

Ενότητες του μαθήματος

· Αντικείμενο του μαθήματος. «Τα ελληνικά εκ κεράμου αγγεία». Ιστορία της έρευνας. Μεθοδολογία. Ζητήματα χρονολόγησης. Οι Συλλογές αγγείων στα Μουσεία. Βιβλιογραφία.

· Κεραμικά εργαστήρια. Ο πηλός και η όπτηση των αγγείων. Παραστάσεις εργαστηρίων κεραμικής σε αγγεία και στους πήλινους πίνακες από τα Πεντεσκούφια της Κορίνθου. Οι κεραμείς – οι αγγειογράφοι. Τα σχήματα, η χρήση των αγγείων και οι ποικίλες τεχνικές διακόσμησης.

· Γεωμετρικοί χρόνοι. Πρωτογεωμετρικά και γεωμετρικά αγγεία. Η γεωγραφική εξάπλωση του γεωμετρικού ρυθμού. Τα γραμμικά θέματα και οι έμβιες παραστάσεις. Η αμαυρο?χρωμη κεραμική της Μακεδονίας και της Ηπείρου.

· Ο κόσμος της Ανατολής και του μύθου στα αγγεία του 7ου αιώνα π.Χ

· Ο J. D. Beazley και η μέθοδος ταξινόμησης των μελανόμορφων και ερυθρόμορφων αττικών αγγείων. Ο μελανόμορφος ρυθμός. Ονόματα αγγειοπλαστών και αγγειογράφων. Αντιπροσωπευτικά αγγεία. Η δραστηριότητα των Ελλήνων κεραμέων και αγγειογράφων στην Ετρουρία. Οι «τυρρηνικοί» αμφορείς. Τα αγγεία του εργαστηρίου του Νικοσθένους. Τα χαλκιδικά αγγεία. Οι καιρετανές υδρίες.

· Ο ερυθρόμορφος ρυθμός. Ονόματα αγγειοπλαστών και αγγειογράφων. Αντιπροσωπευτικά αγγεία. Εικονογραφικά θέματα. Τα αγγεία Κερτς. Οι χόες. Η κατωιταλιωτική αγγειογραφία.

· Οι Παναθηναϊκοί αμφορείς.

· Αγγεία με λευκό επίχρισμα και αγγεία με πολύχρωμη διακόσμηση (λήκυθοι, λάγυνοι, πολύχρωμες υδρίες Hadra).

· Προβλήματα στην έρευνα της ελληνιστικής κεραμικής. Μελαμβαφής κεραμική. Σχήματα και διακόσμηση.

· Κεραμική «Γνάθια». Κεραμική «Δυτικής Κλιτύος». Οι μελανόγραφες υδρίες Hadra.

· Πίθοι με ανάγλυφη διακόσμηση. Τεχνική και κατηγορίες αγγείων με ανάγλυφη διακόσμηση (Πτολεμαϊκές οινοχόες, ανάγλυφοι σκύφοι από μήτρα, αγγεία με επίθετη ανάγλυφη διακόσμηση).

· Το εμπόριο των αγγείων. Οι ενσφράγιστες λαβές των ελληνιστικών αμφορέων. Άβαφη κεραμική.

· «Πλάσματα πηλού». Τελετουργικά αγγεία. Οι λύχνοι.

Στο μάθημα εντάσσεται εκπαιδευτική επίσκεψη στην Αθήνα, βιωματικό εργαστήριο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, εκπαιδευτική άσκηση στη διδακτική συλλογή του Μουσείου Εκμαγείων και e-διάλεξη προσκεκλημένου ερευνητή.
Οι εξετάσεις είναι γραπτές, σύμφωνα με το πρόγραμμα του Τμήματος. Παρέχεται η δυνατότητα εκπόνησης γραπτής εργασίας μικρής έκτασης (20% τελικής βαθμολογίας).

Προτεινόμενα Συγγράμματα (δωρεάν διάθεση μέσω Ευδόξου)

J. Boardman, Η ιστορία των αρχαίων ελληνικών αγγείων (μτφρ. Κ. Κοπανιάς), Αθήνα 2006.

R. M. Cook, Ελληνική αγγειογραφία (μτφρ. Δ. Τσουκλίδου), Αθήνα 1994

T. Rasmussen, N. Spivey, Προσεκτικές ματιές στα αρχαία αγγεία (μτφρ. Θ. Ξένος), Αθήνα 1997.

Ι. Scheibler, Ελληνική κεραμική. Παραγωγή, εμπόριο και χρήση των αρχαίων ελληνικών αγγείων (μτφρ. Ε. Μανακίδου), Αθήνα 1992.

B. Sparkes, Ερυθρόν και μέλαν. Μελέτες στην αρχαία ελληνική κεραμική (μτφρ. Δ. Τσιαφάκη), Αθήνα 2000.

Μ. Ι. Στεφανάκης, Εισαγωγή στην Κλασική Αρχαιολογία. Βασικές Αρχές και Επισκόπηση της Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης, 11ος - 4ος αι. π.Χ. Μέρος Α΄. Εισαγωγή- Κεραμική/ Αγγειογραφία, Αθήνα 2012 .

Μ. Τιβέριος, Ελληνική Τέχνη. Αρχαία Αγγεία, Αθήνα 1996.

Γενική βιβλιογραφία (επιλογή)

Ε. Papuci-Wladyka, «Ελληνιστική κεραμική- Εισαγωγή», Αρχαιογνωσία 9, (1995-96), 1998, 353-379

Ε. Simon - A. Hirmer, Die griechischen Vasen, Μόναχο 1976

Χρ. Τζουβάρα-Σούλη, Τεχνική και σχήματα αττικών αγγείων 6ου - 4ου π.Χ. αι., Ιωάννινα 1992.

Τεχνικές κατασκευής, διακόσμησης και όπτησης αγγείων - Οργάνωση κεραμικών εργαστηρίων

Π. Βαλαβάνης, «Ένα αρχαίο εργαστήριο στην εποχή μας», Αρχαιολογία 36, Σεπτέμβριος 1990, 31-41 (ηλεκτρονικά διαθέσιμο)

M.A. Τιβέριος, «Από τα αττικά κεραμικά εργαστήρια», Επιστημ. Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. 20, 1981, 373-383.

Μ. Τιβέριος, Προβλήματα της μελανόμορφης αττικής κεραμικής (1981, 21988).

Μ.Α. Τιβέριος και Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Το χρώμα στην αρχαία Ελλάδα : ο ρόλος του χρώματος στην αρχαία ελληνική τέχνη και αρχιτεκτονική (700-31 π.Χ.) : Πρακτικά συνεδρίου - Θεσσαλονίκη, 12-16 Απριλίου 2000, Θεσσαλονίκη 2002

Α. Χατζηδημητρίου, Παραστάσεις εργαστηρίων και εμπορίου στην εικονογραφία των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων (2005

A.J. Clark, M. Elston, M.L. Hart, Understanding Greek Vases, A Guide to Terms, Styles and Techniques, Los Angeles 2002.

B. Cohen (επιμ.), The Colors of Clay: Special Techniques on Athenian Vases, Los Angeles 2006 (ηλεκτρονικά διαθέσιμο).

Κ. Lapatin (επιμ.), Papers on Special Techniques in Athenian Vases. Proceedings of a symposium held in connection with the exhibition “The colors of Clay: Special Techniques in Athenian Vases”, at the Getty Villa, June 15-17, 2006, Los Angeles 2008

J.V. Noble, The Techniques of Painted Attic Pottery, New York 19882.

T. Schreiber, Athenian Vase Construction: A Potter's Analysis, Malibu 1999
http://www.getty.edu/publications/virtuallibrary/0892364653.html

Σχήματα και χρήσεις

Στ. Ασημακοπούλου, «Τα αρχαία ελληνικά αγγεία: σχήματα και χρήσεις», Αρχαιολογία τ. 29, 1988, 105-106 (Ι)· τ. 29, 1989, 105-106 (ΙΙ)· τ. 29, 1988, 105-106 (IIΙ) (ηλεκτρονικά διαθέσιμα)

Χρ. Τζουβάρα-Σούλη, Τεχνική και σχήματα αττικών αγγείων 6ου – 4ου π.Χ. αι., Ιωάννινα 19922.

L.D. Caskey, Geometry of Greek vases: Attic vases in the Museum of Fine Arts analyzed according to the principles of proportion, Boston 1922.
https://arachne.uni-koeln.de/arachne/index.php?view[layout]=buchseite_item&search[constraints][buchseite][PS_BuchseiteID]=1133263&view[section]=uebersicht&view[page]=0&view[active_tab]=overview

G.M.A. Richter and M.J. Milne, Shapes and names of Athenian vases, New York 1935. https://archive.org/details/GISELARichterMarjorieMilneShapesAndNamesOfAthenianVases1935/page/n11 https://archive.org/details/GISELARichterMarjorieMilneShapesAndNamesOfAthenianVases1935/page/n11

P. Rouillard and A. Vernanck-Piérard (eds.), Le Vase Grec et ses Destins, Munich 2003.

Για κάθε επιμέρους ενότητα δίνεται η ειδική βιβλιογραφία στα μαθήματα.

(Δια)δικτυογραφία

The Beazley Archive, Classical Art Research Centre - Beazley Archive Pottery Database (BAPD)
http://www.beazley.ox.ac.uk/pottery/default.htm

Corpus Vasorum Antiquorum, Union Académique International
http://www.cvaonline.org/cva/default.h

The Perseus Digital Library, Department of Classics, Tufts University.
http://www.perseus.tufts.edu/hoppe

DICOCER Dictionnaire des céramiques antiques de Méditerranée occidentale
http://www.syslat.fr/SLC/DICOCER/d.index.ht

Dictionnaire des céramiques antiques (VIIe s. av. n. è.-VIIe s. de n. è.) en Méditerranée nord-occidentale (Provence, Languedoc, Ampurdan), Lattara 6, 1993, pp. 624 (réédité en 2007)
http://syslat.on-rev.com/DICOCER/d.lattara6.html