Η ταινία του Nicolas Ray, “Επαναστάτης χωρίς Αιτία”, είναι από τις πρώτες που συλλάβανε μια επερχόμενη επανάσταση, που λάμβανε χώρα στα θεμέλια της κοινωνίας. Η νεολαία ποτέ δεν θα είναι πλέον η ίδια και η επανάσταση θα ακμάζει μέσα της. Πρόκειται για την πιο ικανή στιγμή του Nicholas Rey, που επεξεργάζεται με σοβαρότητα το κλίμα της εποχής του, μικρογραφώντας μέσα σε μια μικρή πόλη, που όμως αντανακλά μια ολόκληρη χώρα, μια ολόκληρη γενιά. Το σενάριο, που βασίστηκε σε πραγματικά περιστατικά, έγραψε ο Stewart Stern και την προσαρμογή έκανε ο Irving Shulman. Όμως η συμβολή του σκηνοθέτη ήταν στο να οραματιστεί ένα φιλμ που να εκθέτει τα προβλήματα των νέων, να αναλύει τα συναισθηματικά τους αδιέξοδα, να ερμηνεύει τις επαναστατικές τους τάσεις, να κατανοεί το χάσμα των γενεών, να αναρωτιέται για την έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ παιδιών και γονιών, να ονομάζει την έλλειψη ορθών προτύπων υπεύθυνη για την ανασφάλεια των νέων και φυσικά όλα αυτά να χωράνε σε μία ταινία που δεν θα αποδειχθεί ηθικοπλαστικός μονόλογος αλλά γλαφυρή αφήγηση των κοινωνικών και προσωπικών παραμέτρων που καθορίζουν, τις στενές συγγενικές σχέσεις, κυρίως αυτές του α’ βαθμού. Δεν υπάρχει άσπρο και μαύρο στις σχέσεις των γονιών με τα παιδιά τους. Υπάρχει μία παλέτα συναισθηματικών αποχρώσεων η οποία ευτυχώς περιλαμβάνει, τις περισσότερες φορές, και την διάθεση για εύρεση λύσης.
Η ιστορία κλιμακώνεται κατά τη διάρκεια ενός εικοσιτετραώρου. Τρεις έφηβοι αγωνίζονται να εκφράσουν τις αγωνίες τους, να αντιπαρέλθουν τα αδιέξοδά τους, να επικοινωνήσουν τον τρόμο που τους διακατέχει εν όψει των υποχρεώσεων που καλούνται να αναλάβουν με την θριαμβευτική τους είσοδο στον κόσμο των ενηλίκων. Πρόκειται για μία μέρα από την ζωή τους. Μία μέρα κατά την διάρκεια της οποίας τους παρακολουθούμε να ματώνουν. Μία μέρα που μοιάζει με ταξίδι προς την αυτογνωσία και την αυτοσυνειδητοποίηση. Ο Jim, η Judy και ο Plato είναι τρεις έφηβοι με προβληματικό οικογενειακό περιβάλλον και τραυματισμένο ψυχισμό οι οποίοι προσπαθούν να κατακτήσουν το αγαθό της επικοινωνίας με ποικίλους τρόπους που καλύπτουν όλη την γκάμα των συναισθημάτων, από την οργή μέχρι την απελπισία και απόγνωση. Ο δρόμος που διανύουν περνά μέσα από καταστροφικές σχέσεις με άλλους εφήβους, από άνισες αναμετρήσεις, από μπλεξίματα με την αστυνομία, από σκληρές απορρίψεις αν και τελικά οι δύο από τους τρεις ήρωες θα αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά αυτό το προσωρινό εφηβικό τραύμα και θα προχωρήσουν στο επόμενο στάδιο στο οποίο σχεδόν πάντοτε ελλοχεύει ο κίνδυνος να δημιουργήσουν ανάλογες δυσλειτουργικές οικογένειες. Ή…όχι. Ο τρίτος της παρέας θα είναι το μοιραίο θύμα αυτής της σκληρής διαδικασίας ωρίμανσης.
Η σκηνοθεσία του Nicholas Ray προδίδει μία εσωστρέφεια. Επικεντρώνεται στις προσωπικότητες των τριών πρωταγωνιστών και τους εξωθεί σε μία σχεδόν καταναγκαστική έκφραση των συναισθημάτων τους, κατορθώνοντας ταυτόχρονα και την καταγραφή της ανελέητης πάλης που συντελείται μέσα τους. Οι πολύπλοκες και καμία φορά ασυμβίβαστες σχέσεις των πρωταγωνιστών είναι το κύριο μέλημά του και αυτές δομούνται με τρόπο μελετημένο και κινηματογραφικά δόκιμο.
Τα γυρίσματα της ταινίας πραγματοποιήθηκαν μέσα σε μία περίεργη ατμόσφαιρα και ίσως γι’ αυτό τόσο οι αυτοκαταστροφικές τάσεις των πρωταγωνιστών όσο και η απελπισία τους έχουν αποδοθεί τόσο ρεαλιστικά. Και ο James Dean και η Natalie Wood και ο Sal Mineo προέρχονταν από αναλόγως δυσλειτουργικές οικογένειες τις οποίες κυρίως χαρακτήριζε η έλλειψη του πατρικού προτύπου. Έτσι η επιλογή των ηθοποιών αποδείχθηκε εμπνευσμένη. Κορυφαίος φυσικά, ο James Dean δίνει πνοή στο όραμα κάθε έφηβου επαναστάτη με την ερμηνεία του και ξεδιπλώνει μία γκάμα που κανείς δεν περίμενε. Πρόκειται σαφώς για τον πλέον μεστό ρόλο της εξαιρετικά σύντομης καριέρας του και ο τρόπος που προσεγγίζει τον Jimmy Stark ωθεί τον σκηνοθέτη να τον τοποθετεί στο κέντρο σχεδόν κάθε σκηνής. Ο James Dean λειτουργεί ως βίαιος και εκρηκτικός έφηβος, ως προστατευτική πατρική φιγούρα στους Mineo και Wood, ως υποκινητής επανάστασης, ως νέος που ζει στα όρια της αυτοκαταστροφής και όλα αυτά και με την συνετή χρήση του σώματός του ως εκφραστικό εργαλείο και χωρίς ίχνος μελοδραματισμού.
Η ταινία ήταν γροθιά στο οικογενειακό κατεστημένο και παρ’ όλο που ο τίτλος της δηλώνει το αναίτιον (;) της γροθιάς, είναι φανερό ότι μία επανάσταση που στηρίχθηκε στο βαθύ βλέμμα του Dean, στην ευαισθησία της Wood και στην αγωνία πληγωμένου ζώου του Mineo δεν μπορεί παρά να διέθετε μία σοβαρή και αξιομνημόνευτη αιτία.