Ένας Ρώσος ποιητής βρίσκεται στην Ιταλία για να κάνει μια έρευνα σχετικά με το ταξίδι ενός ρώσου συνθέτη του 18ου αιώνα που ονομαζόταν Sosnovsky,ο οποίος παρά τη φήμη του στη Δύση επέστρεψε στο ρώσικο χωριό του για να αυτοκτονήσει λίγα χρόνια μετά.Ο ποιητής (Andrei Gortchakov) συνοδεύεται από μια πολύ όμορφη Ιταλίδα που του χρησιμεύει σαν μεταφράστρια.Ο ίδιος ο ποιητής διακατέχεται από το ίδιο συναίσθημα της νοσταλγίας που χαρακτήριζε και τον συνθέτη,τη ζωή του οποίου διερευνούσε.Η πλοκή διαδραματίζεται ανάμεσα σε διάφορα μέρη και γεγονότα.Στη λουτρόπολη Bagno Vignoni,όπου βρισκόταν και το ξενοδοχείο του ποιητή,με την ιαματική πισίνα,όπου κάθε πρωί παίρνουν το μπάνιο τους αυτόχθονες και τουρίστες.Στην εκκλησία με τη Madonna del Parto (του Piero della Francesca,από τις αγάπες του Tarkovsky),όπου προσεύχονται οι γυναίκες για να κάνουν παιδί.Αλλά και στο σπίτι του εκκεντρικού,αν όχι ημιφρενούς,Domenico,ο οποίος παρακαλεί τον ποιητή να κάνει στη θέση του κάτι που ο ίδιος δεν μπορεί:να διασχίσει την πισίνα με ένα αναμμένο κερί από άκρη σε άκρη.Ο Domenico αυτοπυρπολείται και το γεγονός αυτό πείθει τον ποιητή να το κάνει.Μόλις το πετυχαίνει,πεθαίνει από την καρδιά του.
Το έργο του Ταρκόφσκι χαρακτηρίζεται από έντονα προσωπικά και μεταφυσικά στοιχεία,με επιρροές από τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική.Αργοί ρυθμοί,εικόνες εξαιρετικής αισθητικής και σταθερά απόμακρα και μακράς διάρκειας πλάνα είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά των ταινιών του.Στις ταινίες του έρχονται και επανέρχονται επίσης ορισμένες εμμονές που λειτουργούν σαν ένα νοητό και συνδετικό νήμα.Η παρουσία του νερού,η χρήση των ήχων αντί για μουσική,η παρουσία των σκύλων και των αλόγων,τα πούπουλα που πέφτουν,το γάλα που χύνεται,τα μικρά φυτά και τα ρυάκια,έχουν γίνει εμβληματικά σήματα του έργου του.Σταδιακά ο Ταρκόφσκι ανέπτυξε μια προσωπική θεωρία γύρω από τον κινηματογράφο,που αποκαλείται συχνά και ως γλυπτική του χρόνου.Σύμφωνα με αυτήν ένας από τους κύριους στόχους του κινηματογράφου ήταν η καταγραφή της αληθινής ανθρώπινης εμπειρίας του χρόνου.
Ο Ταρκόφσκι γύρισε την ταινία αυτή ενώ βρισκόταν σε αυτοεξορία στην Ιταλία.Η νοσταλγία του ρώσου διανοούμενου δεν είναι βέβαια μόνον η νοσταλγία του ταξιδευτή μακριά από την πατρίδα του,αλλά ταυτόχρονα και η νοσταλγία που προκαλεί το εσωτερικό ταξίδι του ανθρώπου,ο οποίος ψάχνει να βρει τις παλιές βεβαιότητες.Όπως τονίζει ο ίδιος ο σκηνοθέτης:«Η νοσταλγία είναι ένα πλήρες συναίσθημα,ολοκληρωτικό.Με άλλα λόγια,μπορεί κανείς να αισθάνεται νοσταλγία μένοντας στη χώρα του κοντά στους δικούς του.Παρά την ύπαρξη μιας ευτυχισμένης οικογένειας,ο άνθρωπος μπορεί να υποφέρει από νοσταλγία,μόνο και μόνο επειδή νιώθει πως η ψυχή του είναι περιορισμένη και δεν μπορεί να την απλώσει όπως εκείνος θα ήθελε.Η νοσταλγία είμαι αυτή η ανικανότητα μπροστά στον κόσμο,αυτός ο πόνος να μην μπορείς να μεταδώσεις την πνευματικότητά σου σε άλλους ανθρώπους.Είναι η αρρώστια που χτυπάει τον ήρωα της ‘‘Νοσταλγίας’’:υποφέρει που δεν μπορεί να έχει φίλους,που δεν μπορεί να επικοινωνήσει μαζί τους.Αυτός ο ήρωας λέει :Πρέπει να καταργήσουμε τα σύνορα,έτσι ώστε να μπορούν όλοι να ζήσουν ελεύθερα και χωρίς εμπόδια την πνευματικότητά τους.Υποφέρει γενικότερα,από το δυσπροσάρμοστο στη σύγχρονη ζωή χαρακτήρα του.Δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένος μπροστά στη δυστυχία του κόσμου.Παίρνει πάνω του αυτή τη συλλογική δυστυχία και θέλει να ζήσει σε διαφορά φάσης σε σχέση με τον κόσμο.Το πρόβλημά του έχει σχέση με τη συμπόνια.Θέλει να υποφέρει μαζί με τους άλλους ανθρώπους,αλλά δεν τα καταφέρνει».
Καθοριστική στην ταινία είναι και η παρουσία της μητέρας,στη μνήμη της μητέρας του αφιέρωσε άλλωστε ο σκηνοθέτης την ταινία.Η Παναγία είναι πρώτα η μητέρα.Δεν είναι τυχαία άλλωστε η επιλογή της υπέροχης εγκύου Παναγίας,της περίφημης Madonna del Parto.Η παρουσία της γυναίκας στο έργο του κλίνει προς την πλευρά της Μητέρας παρά προς εκείνη της Ερωμένης.Εξάλλου οι ελάχιστες ερωτικές σκηνές στις ταινίες του είναι σκηνές ανάτασης και ανάληψης και όχι επιθυμίας.Όταν η ηρωίδα στη νοσταλγία διεκδικεί τον ήρωα ερωτικά,εκείνος την απομακρύνει.Η γυναίκα είναι προστάτιδα και μέσο πνευματικής ανάτασης.Χαρακτηριστικό και το αγκάλιασμα που συνοδεύεται επίμονα με ανύψωση των κορμιών.
Σημαντικό ρόλο παίζει επίσης η μοναξιά.Ο Gortchakov διώχνει τους πάντες γύρω του για να καταλήξει στην απέραντη μοναξιά της τελικής διαδρομής του.Ο μόνος με τον οποίο έχει επαφή είναι ο τρελός Domenico στο στόμα του οποίου ο σκηνοθέτης βάζει πολλά από τα πιστεύω του. «Γιατί λες έχει καλώς αφού όλα έχουν κακώς»,λέει ο Domenico.Επίσης «Μία σταγόνα λάδι και άλλη μία δεν κάνουν δύο,αλλά μια πιο μεγάλη σταγόνα»(δύο άνθρωποι,δύο πολιτισμοί).Η επιγραφή στο σπίτι του Domenico «1+1=1»το επιβεβαιώνει.