Η Οδύσσεια του διαστήματος, αποτελεί σίγουρα το πιο φιλόδοξο έργο του δημιουργού της Stanley Kubrick, και ταυτόχρονα ένα επικών διαστάσεων φιλοσοφικό δοκίμιο πάνω στην πορεία του ανθρώπινου γένους μέσα στο χώρο και το χρόνο, που δίκαια αναγνωρίζεται μέχρι τις μέρες μας ως μια από τις δέκα καλύτερες ταινίες της κινηματογραφικής ιστορίας. Η βάση του σεναρίου της υπήρξε το διήγημα «Ο φρουρός» του γνωστού συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Arthur Clarke, ο οποίος μαζί με τον Kubrick συνέθεσε μια μεγαλόπνοη ιδέα που ξεπέρασε κατά πολύ το προυπάρχον κείμενο.

Η ταινία χωρίζεται σε τέσσερα διαφορετικά κεφάλαια. Το πρώτο από αυτά «Η αυγή του ανθρώπου», τοποθετείται χρονικά στην προϊστορική περίοδο και αποτελεί την καλύτερη εισαγωγή για το μεγάλο ταξίδι του ανθρώπου προς τα όρια του σύμπαντος αλλά και του εαυτού του. Εδώ, βλέπουμε ανθρωποειδή όντα να ζουν μέσα σε ένα αρχέγονο περιβάλλον με πλήρη απουσία οποιουδήποτε ίχνους πολιτισμού, έκθετα στους κινδύνους της φύσης. Η αρμονική συμβίωση τους διαταράσσεται με την έλευση ενός εξωγήινης προέλευσης μονόλιθου, ενός εκπληκτικού σκηνοθετικού ευρήματος του Kubrick, που αντιπροσωπεύει την λογική και την επιστήμη με την γεωμετρικότητα και την ακρίβεια που τον χαρακτηρίζει και ταυτόχρονα τον διαχωρίζει από το υπόλοιπο ντεκόρ. Η εξέλιξη ξεκινά, καθώς υπό τους ήχους του «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» του Richard Strauss (πάνω στο ομότιτλο φιλοσοφικό έργο του Friedrich Nitze με κεντρικό θέμα τον υπεράνθρωπο), ο άνθρωπος-πίθηκος ανακαλύπτει το κόκκαλο, το πρώτο όπλο της ιστορίας. Η εξέλιξη όμως αυτή θα ξυπνήσει τα πιο επιθετικά ένστικτα των προϊστορικών αυτών ανθρώπων, που γίνονται βίαιοι και εξουσιαστικοί δημιουργώντας ίσως τις πρώτες ταξικές αντιθέσεις της ιστορίας. Εδώ, διακρίνουμε για πρώτη φορά στην ταινία την αγωνία του Kubrick, για τους κινδύνους που εγκυμονούν από την χρήση της τεχνολογίας σε κοινωνικό, ψυχολογικό αλλά και πολιτικό επίπεδο.

Προκειμένου να μας εισάγει εξελικτικά, αλλά και ομαλά στο κύριο μέρος της ιστορίας, ο Kubrick «εκτοξεύει» με το χέρι του πιθήκου το κόκκαλο προς τον ουρανό, και το μετατρέπει σε διαστημόπλοιο παραδίδοντας ένα μάθημα μοντάζ, και διαχείρισης του φιλμικού χρόνου. Η όπερα του διαστήματος ξεκινά. Υπό τους ήχους του βαλς των βαλς «Στον ωραίο γαλάζιο Δούναβη» του Johann Strauss, οι δορυφόροι χορεύουν κυκλικά, μέσα στην κυκλικότητα του σύμπαντος και την αποστειρωμένη σιωπή του διαστήματος. Στη συνέχεια το σενάριο μας μεταφέρει στο έτος 2001, όπου ένας αμερικανός επιστήμονας μελετά υπό άκρα μυστικότητα (στο διεθνές πλέον διάστημα), μια ανακάλυψη στο φεγγάρι, που δεν είναι άλλη από το μυστηριώδη μαύρο μονόλιθο. Η αρχιτεκτονική άποψη του Kubrick για τις σκηνές στους εσωτερικούς χώρους των διαστημικών σταθμών εμπεριέχει ειρωνική και σατιρική διάθεση ενώ και η βιομηχανική διατροφή των χαρακτήρων συνεχίζει το σχόλιο πάνω στην τεχνολογική πρόοδο.

Όταν μια επιστημονική ομάδα επισκέπτεται το μονόλιθο, αυτός εκπέμπει ένα περίεργο σήμα προς τον πλανήτη Δία. Έτσι ξεκινά το μεγάλο ταξίδι για το πλήρωμα ενός διαστημοπλοίου (πέντε αστροναύτες, από τους οποίους οι τρείς σε νάρκωση και ένας υπερσύγχρονος υπολογιστής HAL 9000) προς το μακρινό αυτό κόσμο. Ο δημιουργός μας ξεναγεί με δεξιοτεχνία στην καθημερινότητα των αστροναυτών, ενώ τα απλά σε σύγκριση με τα σημερινά εφέ αλλά και η απόλυτη σιωπή των εξωτερικών χώρων, δημιουργούν μια ρεαλιστική και αληθοφανή απεικόνιση του διαστήματος. Εντυπωσιακό επίτευγμα της ταινίας αποτελεί η κλιμάκωση του χαρακτήρα του HAL 9000. Ο υπολογιστής αποκτά ανθρώπινες διαστάσεις, με τα στοιχεία του εγωισμού και της αλαζονείας να κυριαρχούν, ενώ οι δυνατότητες του είναι τέτοιες ώστε να τείνει να ξεπεράσει το δημιουργό άνθρωπο, όπως κάποτε και αυτός ξεπέρασε το δημιουργό θεό, καταργώντας τον μέσω της επιστήμης. Η σκηνή της απενεργοποίησης του HAL από τον αστροναύτη Κιρ Ντουλία είναι από τις πιο φορτισμένες συναισθηματικά σκηνές της ταινίας, παρότι αναφέρεται στο «θάνατο» μιας μηχανής.  Η ιδιότυπη αυτή συγκίνηση του θεατή, αποκαλύπτει την αξία της δουλειάς του Kubrick, καθώς και τις διαστάσεις που δίνει στο θέμα του.                        

Όταν τελικά το διαστημόπλοιο φτάσει στον προορισμό του, ο τελευταίος αστροναύτης που έχει απομείνει εν ζωή σε αυτό θα βυθιστεί σε μία δίνη. Η δίνη αυτή   αναπαρίσταται με έντονα χρώματα και ψυχεδελικούς σχηματισμούς, που παραπέμπουν στην αισθητική του κινήματος των χίπις, που εκείνη την εποχή βρισκόταν σε άνθιση. Πιθανόν ο Kubrick να αποπειράται εδώ την περιγραφή μίας «σκουληκότρυπας», δηλαδή μίας διόδου μέσα στο χώρο και το χρόνο, θεωρία που πρώτος διετύπωσε ο Albert Einstein. Στην τελευταία σεκάνς της ταινίας, παρατηρούμε τον Κιρ Ντουλία μέσα σε ένα μπαρόκ δωμάτιο (που υποδηλώνει τη μεταφορά στο χώρο και το χρόνο), να μεταλλάσσεται και να γερνά συνεχώς. Ξαφνικά, ετοιμοθάνατος πια, βλέπει το μαύρο μονόλιθο μπροστά από το κρεβάτι του, και μέσα σ’ αυτόν τον εαυτό του μωρό. Η περίφημη εισαγωγή από το «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» του Richard Strauss, σφραγίζει την τελική αυτή σκηνή και την ατέρμονη και κυκλική αναγέννηση του ανθρώπου μέσα στο σύμπαν.

Θελήσατε ποτέ να επαναληφθεί ότι έγινε κάποτε; Αν είπατε ποτέ «μου αρέσεις ευτυχία! μου αρέσεις φευγαλέο γλίστρημα! μου αρέσεις στιγμή» τότε θελήσατε να επιστρέψουν όλα!

Όλα από την αρχή, όλα αιώνια, όλα δεμένα συναμεταξύ τους, συραμμένα, ερωτευμένα, ώ, έτσι αγαπήσατε τον κόσμο.

                                                                           Friedrich Nitze                                            

                                                                                                                      Δημητρίου Κων/νος (μέλος Κ.Ο.Π.Ι.)