«Το Γυναικείο Στήθος ως Πολιτισμική Εικόνα»

The Female Breast as Cultural Icon

Π Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Η   ΤΗΣ   Δ Ι Α Λ Ε Ξ Η Σ
της Marilyn Yalom

Το γυναικείο στήθος γοήτευε τους άνδρες από τις απαρχές της πολιτισμικής ιστορίας του ανθρώπου. Ήδη από την Παλαιολιθική εποχή, έχουμε έργα τέχνης, τα οποία παρουσιάζουν εμφαντικά το γυναικείο στήθος και τους γυναικείους γλουτούς. Γυναικείες μορφές με εντυπωσιακό στήθος βρέθηκαν σε περιοχές  της Ισπανίας, της Κεντρικής Ευρώπης και στις Ρωσικές Στέπες. Αυτές οι προϊστορικές μορφές αντιπροσώπευαν, κατά πάσα πιθανότητα, θεές της γονιμότητας και της μητρότητας. Με το χέρι τους να ακουμπά στο στήθος ή την κοιλιά τους είναι σαν να δηλώνουν το αξιοσέβαστο των  γυναικείων δυνάμεων της αναπαραγωγής και του θηλασμού.
Αυτό το ονομάζω  «ιερό στήθος» (sacred breast) στη μελέτη μου για την «Ιστορία του  Γυναικείου Στήθους». Το ιερό στήθος το συναντούμε στη Φαραωνική Αίγυπτο, τη Μινωϊκή Κρήτη, τη Βιβλική Κανά και στις Θεές που παριστάνονται να θηλάζουν στην Αρχαία Ελλάδα. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι τα Αιγυπτιακά αγάλματα που παρουσιάζουν τη θεά Ίσιδα να θηλάζει ένα μικρό Φαραώ, με σκοπό να του μεταδώσει τις αρετές και τα χαρίσματα του βασιλικού αξιώματος.
Ο Χριστιανισμός ανέπτυξε τη δική του αντίληψη για το ιερό γυναικείο στήθος, κατά την πρώιμη Αναγέννηση, με τη μορφή της Βρεφοκρατούσας θηλάζουσας Παρθένου Μαρίας. Από το 14ο ώς το 16ο αιώνα, καινοτόμα για την εποχή τους έργα της ζωγραφικής, με την Παρθένο να θηλάζει το Βρέφος (Virgo lactans) έχοντας το στήθος της ακάλυπτο, αποτέλεσαν μοναδικό φαινόμενο και κυριάρχησαν στη δυτική φαντασία για τους επόμενους αιώνες. Μαζί με το αίμα του Χριστού, το γάλα της Παρθένου Μαρίας θεωρήθηκε το πιο ιερό και πιο θαυματουργό υγρό. Αναρίθμητα μπουκαλάκια με το υποτιθέμενο γάλα της Μαρίας, προσφέρονταν στους ναούς και εθεωρείτο ότι θεράπευαν πολλές ασθένειες.
Έναν αιώνα μετά τη Μαντόνα που θηλάζει το Βρέφος στην Ιταλία, η ερωμένη του Βασιλιά της Γαλλίας, -η Agnès Sorel-, απεικονίστηκε με το ένα στήθος της ακάλυπτο, ήταν όμως φανερό ότι το δικό της δεν ήταν ιερό, κατά τη χριστιανική αντίληψη. Το δικό της ήταν ένα στήθος ερωτικό, που επεδίωκε να προκαλέσει την ανδρική επιθυμία κι όχι να εμπνεύσει ιερό σεβασμό. Το έργο με την Agnès Sorel αντικατόπτριζε μια νέα αντίληψη, η οποία αποσπούσε την προσήλωση των ανθρώπων από τα θεία πράγματα και την έστρεφε προς την επίγεια πραγματικότητα.


Η γυναικεία μόδα, στις βασιλικές αυλές, στη Γαλλία, την Ιταλία και τη Γερμανία, έδειξε προτίμηση σε φορέματα με αποκαλυπτικά ντεκολτέ -μια μόδα που καταδικάστηκε αυστηρά από την Εκκλησία και, μάλιστα, ένας μάλλον θαρραλέος ιερέας τόλμησε να νουθετήσει τη Γαλλίδα Βασίλισσα Isabeau de Bavière, λέγοντάς της προστακτικά «σκέπασε την προκλητική σάρκα σου». Στην Ευρώπη πάμπολλοι ρυθμιστικοί νόμοι και διατάξεις που επιχείρησαν να διακρίνουν τις κοινωνικές τάξεις μέσω των ενδυμασιών τους, προσπάθησαν να αποθαρρύνουν και τις ερωτικά προκλητικές ενδυμασίες, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Στη Γαλλία και την Ιταλία, αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, το γυναικείο στήθος αναδείχθηκε σε βασικό στοιχείο της νέας ερωτικής ελευθερίας που σημάδεψε την Αναγέννηση. Οι γυναίκες όλων των κοινωνικών τάξεων τολμούσαν όλο και περισσότερο να αποκαλύπτουν τα σώματά τους, και, μάλιστα,  οι ιερόδουλες στην Ιταλία  κυκλοφορούσαν με τα στήθη τους, ως επί το πλείστον, γυμνά.
Καθώς το «ερωτικό στήθος» (erotic breast) επικρατούσε στην Ευρώπη, οι γυναίκες της ανώτερης τάξης σταμάτησαν να θηλάζουν τα μωρά τους προσλαμβάνοντας τροφούς για το θηλασμό τους.
Στην Αναγεννησιακή κοινωνία υπήρχαν δύο είδη στήθους: τα μικρόσχημα στήθη της ανώτερης κοινωνικής τάξης, τα οποία απέβλεπαν στην ανδρική ευχαρίστηση, και τα μεγάλα στήθη των γυναικών της κατώτερης τάξης, οι οποίες είτε θήλαζαν τα δικά τους παιδιά είτε τα παιδιά των πλούσιων αφεντικών τους.
Ένα πορτρέτο της Gabrielle d’Estrées, της αγαπημένης του βασιλιά Ερρίκου του Δ΄ , αποτυπώνει γραφικά αυτήν ακριβώς την ιεραρχία.

Κατά το 17ο αιώνα,  στην πολιτιστική σκηνή της Ολλανδίας, εμφανίστηκε μια νέα αντίληψη για το στήθος. Το ερωτικό στήθος αντικαταστάθηκε με αυτό που χαρακτηρίζω ως «οικιακό στήθος» (domestic breast), δηλαδή με την εικόνα των μητέρων που θηλάζουν, μια εικόνα ταιριαστή με τα ολλανδικά ιδανικά για την οικογενειακή αρμονία. Ήταν καθήκον της μητέρας να τρέφει και να μεγαλώνει τα παιδιά της, με κάθε τρόπο, από τις πρώτες σταγόνες γάλακτος ώς τις πρώτες προσευχές τους. Πουθενά αλλού δεν γίνεται περισσότερο εμφανής ο σεβασμός των Ολλανδών προς το μητρικό στήθος από όσο στην τέχνη τους. Ο Peter de Hooch ήταν  ένας από τους πολλούς Ολλανδούς ζωγράφους που ανέδειξε τη μητέρα που θηλάζει σε ένα πολύ αγαπητό θέμα.

Για τους Άγγλους και τους Γάλλους, χρειάστηκε ένας αιώνας μετά τους Ολλανδούς, ώσπου να συνδυάσουν την οικογενειακή αρμονία με το μητρικό θηλασμό. Κι όταν αυτό τελικά συνέβη, το γυναικείο στήθος έγινε το σύμβολο μιας νέας τάξης πραγμάτων. Όταν, το 18ο αιώνα, οι Διαφωτιστές προσπάθησαν να αλλάξουν τον κόσμο, το στήθος αποτέλεσε πεδίο αντιπαράθεσης θεωριών και προβληματισμών για το ανθρώπινο γένος και τα πολιτικά συστήματα. Μπορούμε ανεπιφύλαχτα  να μιλάμε για το «πολιτικό στήθος» (political breast), όταν αναφερόμαστε στις ιατρικές θεωρίες του Άγγλου γιατρού William Cadogan, του Σουηδού βοτανολόγου Carolus Linnaeus και του Γάλλου φιλοσόφου Jean-Jacques Rousseau. Σε μιαν εποχή που οι περισσότερες Ευρωπαίες της ανώτερης τάξης εμπιστεύονταν τα μωρά τους σε τροφούς και παραμάνες, για να τα θηλάσουν, αυτοί οι άνδρες ηγήθηκαν εκστρατείας ενάντια στο θηλασμό των παιδιών από ξένες γυναίκες, υποστηρίζοντας το μητρικό θηλασμό. Η επιρροή του Rousseau μάλιστα υπήρξε τόσο σημαντική, ώστε στη Γαλλία το ποσοστό των μητέρων που αποφάσισαν να θηλάσουν οι ίδιες τα παιδιά τους αυξήθηκε δραματικά: το 1780, από τα περίπου 20.000 μωρά που γεννήθηκαν στο Παρίσι, μόλις το 10% από αυτά, τα θήλαζαν οι μητέρες στο σπίτι τους. Αντίθετα, αργότερα,  το 1801, τα μισά από τα παιδιά του Παρισιού τα θήλαζαν οι ίδιες οι μάνες τους!
Η Νέα Γαλλική Δημοκρατία εξάλλου αποφάσισε, το 1793, πως, εάν μια μητέρα δεν θήλαζε το μωρό της, δεν θα δικαιούνταν, εκείνη και το παιδί της,  την κρατική βοήθεια προς τις άπορες οικογένειες. Η Γαλλία προχώρησε τόσο, ώστε να αναδείξει τα γυναικεία στήθη σε φετίχ, αναπαριστάνοντας και ζωγραφικά το έθνος σαν μια γυναίκα που προσέφερε τα στήθη της σε όλους τους Γάλλους πολίτες.

Αργότερα, το 1830, το έργο του Ευγένιου Delacroix  «Η Ελευθερία που οδηγεί το έθνος» (Liberty Leading the Nation), έμεινε ως μια παντοτινή εικόνα του επαναστατικού, του μαχόμενου πολεμικού στήθους. Η μορφή του «πολιτικού στήθους» -δυναμικού και επιθετικού- επανεμφανίστηκε και σε γαλλικές αφίσες, κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και στα Αμερικανικά αεροπλάνα, κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το «ψυχολογικό στήθος» (psychological breast) προέκυψε από το έργο του ψυχίατρου Sigmund Freud, ο οποίος υποστήριζε ότι το γυναικείο στήθος δεν ήταν μόνο η πρώτη δραστηριότητα του παιδιού αλλά και «η απαρχή ολόκληρης της σεξουαλικής ζωής». Θεωρήθηκε ότι η ευχάριστη ερωτική αίσθηση που απορρέει από το θηλασμό του στήθους παραμένει, σε πολλές ασυνείδητες μορφές, από την αρχή μέχρι το τέλος της ζωής ενός ατόμου. Το στήθος προσφέρει ένα ψυχαναλυτικό παράδειγμα του Κήπου της Εδέμ. Ως ενήλικες, είμαστε αναγκασμένοι να περιφερόμαστε σε έναν έρημο τόπο, «ά-μαστο», αναζητώντας, χωρίς τελειωμό,  τη φροντίδα, τη θαλπωρή και την ανακούφιση των πρώτων μητρικών μαστών.
Μέχρι σήμερα, το γυναικείο στήθος αποτελεί πεδίο επαγγελματικής αρένας, διαλόγων και αντιπαλότητας, ψυχιάτρων, ψυχολόγων και ψυχαναλυτών. Αλλά το ψυχολογικό στήθος έχει γίνει επίσης απαραίτητο στοιχείο και του λαϊκού πολιτισμού της καθημερινότητας. Ας αναλογιστούμε μόνο τις αναρίθμητες γελοιογραφίες, που απεικονίζουν τη σχέση μεταξύ άψυχων φυσικών αντικειμένων -μήλων, αυγών, βουνών-  και της  αρχέγονης εικόνας του στήθους στο ανθρώπινο μυαλό. Ας σκεφτούμε τη νουβέλα του Philip Roth, «Το στήθος», που διακωμωδεί τη Φροϋδική αντιμετώπιση του στήθους, με τον ενήλικο ήρωα να μεταμορφώνεται σε ένα τεράστιο μαστικό αδένα, κι ας σκεφτούμε ακόμη πώς μεταχειρίζονται το γυναικείο στήθος και πολλοί άλλοι συγγραφείς και σκηνοθέτες.
Η εμμονή για το γυναικείο στήθος στην κοινωνία μας σήμερα, δίνει στα στήθη εμπορικές δυνατότητες χωρίς τελειωμό. Τα στήθη δεν συμβάλλουν μόνο στη δημιουργία προϊόντων σχετικών με αυτά, π.χ. στηθόδεσμων και λοσιόν σώματος, αλλά επίσης, όταν εμφανίζονται σε διαφημίσεις, π.χ. ποτών, αναψυκτικών, αυτοκινήτων,  προωθούν τις πωλήσεις των προϊόντων αυτών. Γυμνά γυναικεία στήθη εμφανίζονται σε κινηματογραφικές ταινίες, βίντεο, ζωντανές ψυχαγωγικές τηλεοπτικές εκπομπές, καθώς και στη φτηνή πορνογραφία. Ας μην λησμονούμε ότι, τις δύο τουλάχιστον τελευταίες δεκαετίες, οι πλαστικοί χειρουργοί, με την προσθετική στήθους, έχουν κάνει χρυσές δουλειές.
Η κατάσταση σήμερα δείχνει ότι το «εμπορικό στήθος» (commercial breast) κρατάει σε κίνηση μια ολόκληρη βιομηχανία θρέφοντας τη φαντασία ανδρών και γυναικών παγκοσμίως.
Το «ιατρικό στήθος» (medical breast) ήταν πάντα μαζί μας, από την εποχή των αρχαίων Αιγυπτίων και των αρχαίων Ελλήνων. Οι γυναικείοι μαστοί προστάζουν τους γιατρούς να ενδιαφερθούν γι’ αυτούς για δύο βασικούς λόγους: τη γαλουχία και τις νόσους τους, ζητήματα που συνδέονται με τη  ζωή και το θάνατο. Στις μέρες μας, η εστίαση των  ιατρικών ερευνών στον καρκίνο του μαστού πέτυχε σημαντική πρόοδο για την αντιμετώπισή του. Κάποτε, η ασθένεια αυτή αντιμετωπιζόταν ως καταδίκη σε θάνατο, σήμερα όμως ο καρκίνος του μαστού θεωρείται μια μάλλον ιάσιμη πάθηση παρά μια καταληκτική νόσος. Στον ανεπτυγμένο κόσμο, περίπου το 5% των γυναικών είναι θύματα καρκίνου του μαστού, αντίθετα, στις αναπτυσσόμενες χώρες, λιγότερο από το 2% των γυναικών προσβάλλονται από αυτόν. Αυτή η διαφορά αποδίδεται στις διαφορές των διατροφικών συνηθειών και στο περιβάλλον. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν το προβάδισμα στο μεγαλύτερο αριθμό κρουσμάτων καρκίνου του στήθους παγκοσμίως, αλλά είναι και η χώρα όπου οι τακτικές μαστογραφίες και οι επιθετικές θεραπείες έχουν περιορίσει δραματικά τα ποσοστά θνησιμότητας.
Τέλος, ερχόμαστε σε αυτό που ονομάζω «απελευθερωμένο στήθος» (liberated breast). Δεδομένης της συμβολικής σημασίας του γυναικείου στήθους, δεν αποτελεί έκπληξη ότι το κίνημα απελευθέρωσης των γυναικών ξεκίνησε με μια μορφή διαμαρτυρίας γνωστή ως «κάψιμο του στηθόδεσμου» (bra burning). Κατά τη διάρκεια  του διαγωνισμού για τη Μις Αμερική 1968, μέλη του Απελευθερωτικού Κινήματος Γυναικών παρότρυναν τις γυναίκες να πετάξουν τους στηθόδεσμους και τις ζώνες τους. Οι διαμαρτυρίες τότε, αλλά και στη συνέχεια, είχαν ως σκοπό, να υποτιμήσουν το υπερβολικό ερωτικό ενδιαφέρον για τις γυναίκες, γενικά, αλλά και για το στήθος τους, ειδικότερα. Οι γυναίκες διεκδίκησαν το δικαίωμα να θηλάζουν σε δημόσιους χώρους, κάτι που τότε δεν ήταν νόμιμο σε πολλά μέρη των Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς και το δικαίωμα να κάνουν ηλιοθεραπεία γυμνόστηθες, κάτι που ακόμα είναι παράνομο στις περισσότερες παραλίες της Αμερικής.
Όσον αφορά την πολιτική για το γυναικείο στήθος στις ΗΠΑ, οι γυναίκες δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στην έρευνα για τον καρκίνο του μαστού, με τα αποτελέσματα που έχουμε ήδη αναφέρει. Όσο για το «πολιτικό στήθος» (political breast), αυτό έχει εισβάλει στο δημόσιο τομέα, τη λογοτεχνία και την τέχνη που παράγεται από γυναίκες, με τρόπους που δεν θα μπορούσε κανείς να διανοηθεί πριν από πενήντα χρόνια.
Οι σημασίες που αποδίδονται στο γυναικείο στήθος, διαφέρουν στα μάτια κάθε παρατηρητή. Τα μωρά βλέπουν τροφή. Οι άνδρες βλέπουν σεξ. Οι γιατροί βλέπουν ασθένειες. Οι επιχειρηματίες βλέπουν χρήματα. Ανάλογα με την ηλικία του καθενός και την προσωπική του κατάσταση, οι γυναίκες έχουν να αντιμετωπίσουν πολλές έννοιες και σημασίες, από ζητήματα αισθητικής μέχρι την ερωτική ευχαρίστηση, το θηλασμό, τις ιατρικές ανησυχίες.
Το πως όμως οι ίδιες οι γυναίκες αντιμετωπίζουν το στήθος τους αποτελεί έναν καλό δείκτη της αυτοεκτίμησής τους και της θέσης τους.
Το Γυναικείο Στήθος υπήρξε, σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης  ιστορίας, -και θα συνεχίσει να είναι- ένα σύμβολο των αξιών της κοινωνίας και του τρόπου που η κοινωνία αντιμετωπίζει τις γυναίκες.

Δρ Marilyn Yalom
Stanford University, USA.

Μετάφραση από τα αγγλικά: